دبیر کانون هماهنگی دانش صنعت و بازار آبزیان معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری:مطرح کرد: پیچ و خم‌های تولید تیلاپیا در ایران
دبیر کانون هماهنگی دانش صنعت و بازار آبزیان معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری گفت: ما معتقدیم بسته طراحی شده برای گسترش تولید تیلاپیا بر اساس توسعه پایدار است و سه رکن اقتصاد، اجتماع و محیط زیست در آن دیده شده است. برنامه‌ریزی توسعه تیلاپیا در ایران با شیطنت جدی مواجه شد، و تیلاپیا در کشور ما سرنوشت تلخ و مظلومانه‌ای پیدا کرد.
دبیر کانون هماهنگی دانش صنعت و بازار آبزیان معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری و استاد پژوهش موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور در گفت‌وگو با خبرنگار ایانا، ماهی تیلاپیا را سومین ماهی پرورشی دنیا قلمداد کرد و افزود: توصیه سازمان خوار و بار جهانی (فائو) و سایر سازمان‌هایی که در این حوزه مسئولیت دارند، تغییر رویکرد کشورها به سمت توسعه پرورش تیلاپیا با هدف تطابق با شرایط خشکسالی و تغییر اقلیم جهانی است.
آغاز یک پروژه تحقیقاتی
مصطفی شریف روحانی ادامه داد: با توجه به بروز شرایط خشکسالی و تغییر اقلیم جهانی و همین‌طور مباحث مرتبط با کاهش دستیابی به منابع آب شیرین در کشور، ناچار به انتخاب گزینه‌ای بودیم که به کمک آن، بستهای عملیاتی که در شرایط امروز، امکان تامین پروتئین مورد نیاز جامعه را فراهم کند، طراحی کنیم. از این رو تحقیقات روی توسعه ماهی تیلاپیا در موسسه تحقیقات علوم شیلاتی، با مجوز سازمان حفاظت محیط زیست و نظارت سازمان دامپزشکی انجام شد.
وی افزود: بر این اساس ما در سال ۱۳۸۷ با هدف انجام فعالیت‌های پژوهشی نسبت به واردات «تیلاپیای نیل» اقدام کردیم. فاز ما کاملاً علمی_پژوهشی بود و تحت شرایط قرنطینه و با نظارت سازمان حفاظت محیط زیست این تحقیقات انجام شد. در نهایت ما به تکنیک تکثیر و پرورش این گونه در کشور دست یافتیم و تیلاپیا را برای شرایط اقلیمی کشور بومی کردیم. در پاسخ به نگرانیهایی که سازمان حفاظت محیط زیست از جهت انتشار ناخواسته ماهی تیلاپیا به منابع آبهای طبیعی و احتمالا نیمه طبیعی داشت، دو راهکار عملی پیشنهاد دادیم.
شریف روحانی ادامه داد: اول اینکه ماهی را تک جنس کنیم که این طرح تا 98/2 درصد موفق بود. ما این امکان را داشتیم که ماهی تک جنس شده را در اختیار صنعت قرار بدهیم تا احتمال تولید مثل و تزاید وجود نداشته باشد. برای پاسخ به احتمال از دسترس خارج شدن همان نزدیک به ۲ درصدی که تک جنس نشده بودند و امکان تولیدمثل آنها وجود داشت، با وجود اینکه این نگرانی برای بسیاری از اقلیم‌های کشور قابل طرح نیست و تنها حوزهای که امکان تکثیر ناخواسته ماهی تیلاپیا در آن وجود داشت آبهای گرم استان خوزستان بود هم پیشنهاد توسعه پرورش در فضای محصور را مطرح کردیم.
یک اشتباه مدیریتی و گسترش تولید غیر مجاز
شریف روحانی در ادامه به مواضع سازمان حفاظت محیط زیست در این رابطه پرداخت و گفت: در ابتدا دوستان ما در سازمان حفاظت محیط زیست همچنان با صدور مجوز توسعه پرورش این ماهی مخالف بودند اما با پیگیری‌های سازمان شیلات در نهایت موافقت کردند و مجوز توسعه را در ۴ استان صادر و مراکزی به بهره‌برداری رسید. اما متاسفانه با تغییرات مدیریتی سازمان محیط زیست مجوز توسعه این چهار استان نیز متوقف و در عمل سرمایه‌گذاری در حوزه تیلاپیا با چالش مواجه شد. با توجه به استقبال جامعه از فیله‌های وارداتی تیلاپیا ، تولید ماهی تیلاپیا نیز با استقبال مواجه شد و این سختگیری‌ها و لغو مجوزها منجر به پرورش غیرمجاز و زیر زمینی این ماهی شد.
وی افزود: طبق گزارشات غیر رسمی در حال حاضر در ۱۸ استان کشور، حتی در استان‌های شمالی و جنوبی، ماهی تیلاپیا به صورت غیرمجاز تکثیر و پرورش داده می‌شود. این اشتباهات مدیریتی و جاذبه اقتصادی کار، انگیزه نادیده انگاری دستورالعمل‌ها وتوسعه فعالیت غیر مجاز را برای سرمایه‌گذاران ایجاد کرد.
استاد پژوهش موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور ضمن اعلام عدد 700 تن به عنوان آمار رسمی سازمان شیلات در تولید این ماهی گفت: از آنجا که آمار واقعی تولیدات غیر مجاز در جایی ثبت رسمی نمی‌شود، عددی در این رابطه وجود ندارد. حدس زده می‌شود که تولید غیر مجاز تیلاپیا چیزی بالغ بر سه برابر آمار رسمی است.
آسیب به گونه‌های با ارزش بومی و گسترش ناخواسته تیلاپیا در آبهای خوزستان
این استاد و عضو هیات علمی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی ادامه داد: تیلاپیا از لحاظ بیولوژیک یک ماهی گرمابی است و در محدوده حرارتی مناطق گرم قابل توسعه است. از این رو، عمده منابع آبی کشور ما به گونه‌ای هستند که امکان بقاء ماهیان فرار کرده و راه یافته به طبیعت وجود ندارد. پس با وجود اینکه تولیدکنندگان زیرزمینی تیلاپیا به‌طور قطع از شرایط پرورش کنترل شده و محصور و همچنین ازبچه ماهیهای تک جنس شده استفاده نمی‌کنند، علیرغم گستردگی تولید غیرمجاز این ماهی، حضور تیلاپیا در منابع آبی کشور دیده نمی‌شود.
وی خاطرنشان کرد: البته در جنوب کشور شرایط متفاوت است. به دلیل خشکسالی و مشکلاتی که سازمان محیط زیست در تامین حقابه منطقه مواجه شده بود، نه تنها گونه‌های با ارزش ماهیان بومی ما امکان توسعه پیدا نکردند، بلکه ظرفیت موجود نیز صید شد. در همین اثنا از طریق سرچشمههای دجله و فرات، از کشورهای ترکیه و سوریه، تیلاپیا وارد آبهای مشترک و در نهایت وارد حوزه آبی استان خوزستان شده است.
شریف روحانی در ادامه تاکید کرد: براساس بررسی‌های انجام شده، گونه راه یافته به آبهای جنوب کشور با گونه‌ای که ما وارد کشور کرده بودیم، متفاوت است. گونه‌ای که ما وارد کردیم، تیلاپیای نیل بود. ولی آنچه که در این منابع مشاهده شد، گونه زیلی و گونه تیلاپیای آبی بودند. اما در همین شرایط نیز، ماهی تیلاپیای زیلی و تیلاپیای آبی بخشی از سبد خالی صیادان محلی را پر کردند. در حقیقت تاوان قصورات مدیریتی را طبیعت به شکلی جبران کرد. هرچند این اتفاق کاملا ناخواسته بود و هیچ برنامه‌ای برای این هدف در دولت وجود نداشته است.
متولیان توسعه شیلاتی در مظان اتهام
دبیر کانون هماهنگی دانش، صنعت و بازار آبزیان معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری همچنین بیان کرد: گروهی که در مقابل گسترش ماهی تیلاپیا مقاومت دارند، در شبکه‌های مجازی و فضاهای رسانه‌ای، مسئول گسترش ناخواسته ماهی تیلاپیا در آبهای جنوب کشور را ارگان‌های دولتی اعلام کردند. در حالی که تمام مستندات علمی و سوابق مطالعاتی و پژوهشی برای رد این ادعا موجود است و این اسناد قابل انکار نیستند.
وی افزود: انتشار ناخواسته زیلی به هیچ عنوان توسط دستگاه‌های دولتی و متولیان توسعه شیلاتی اتفاق نیافتاده است . به هر حال به‌طور قطع بر اساس مطالعاتی که روی تغذیه این گونه‌ها انجام شده، این ماهی‌ها بیشتر از مواد جلبکی تغذیه کرده‌اند و حمله‌ای به تخم ماهیان با ارزش بومی ما نداشته‌اند. البته در کل چیزی از این گونه‌های بومی به دلیل بحران آب تالاب‌های موجود باقی نمانده بود که مورد حمله ماهی تیلاپیا قرار بگیرد!
سرنوشت تلخ تیلاپیا در ایران در مقایسه با کشورهای منطقه
شریف روحانی در ادامه گفت: در کل برنامه‌ریزی توسعه تیلاپیا در ایران با شیطنت جدی مواجه شد. تیلاپیا در کشور ما سرنوشت تلخ و مظلومانه‌ای پیدا کرد. ما همیشه به این نکته اشاره کرده‌ایم که در حال حاضر ۱۸ کشور همسایه ایران از روسیه در شمال، افغانستان و پاکستان در شرق، عراق و ترکیه در غرب، و کشورهای عرب حوزه خلیج فارس و دریای عمان در جنوب، همگی تیلاپیا پرورش می‌دهند.
وی افزود: کشوری مانند عراق با مشارکت انگلیس و آمریکا، سرمایه‌گذاری بسیار سنگینی روی پرورش و توسعه تیلاپیا انجام داده است. از قضا مراکز پرورش تیلاپیای عراق در مجاورت مرزهای استان خوزستان هستند و احتمال ورود تیلاپیا از مسیر آبهای مشترک به داخل کشور وجود دارد. بر اساس اسناد رسمی موجود در فائو و سازمان شیلات ترکیه، این کشور به صورت رسمی برنامه رهاسازی تیلاپیا در منابع آبی خود را دنبال کرده است.
مرجع رسمی تحقیقات آبزیان ایران نادیده گرفته شد
استاد موسسه تحقیقات علوم شیلاتی همچنین با اشاره به این که کسانی که معارض و معترض گسترش تیلاپیا در ایران بودند، نظراتی تک بعدی داشتند و تنها به قرار داشتن نام این ماهی در لیست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN ) استناد می‌کردند، گفت: در حالی که همین لیست قرمز که سند تیلاپیا ستیزان بود، بسیاری از ماهیان دیگر از جمله ماهی قزل‌آلا که در کشور ما فراگیر شده، و سازمان حفاظت از محیط زیست هم مجوز توسعه آن را داده را نیز در خود جای داده است. بسیاری از ماکیان یا حیواناتی مثل بز و الاغ و غیره هم در آن هستند و در کشور ما به وفور یافت می‌شوند.
وی خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه سازمان محیط زیست، به‌عنوان یک سازمان اجرایی در اصل تحقیقی در این زمینه انجام نمی‌دهد، این مجموعه از مشورت برخی از اساتید محترم دانشگاهی در این خصوص استفاده کرده است. ما ازطرف موسسه تحقیقات علوم شیلاتی، سازمان شیلات و همچنین بخش خصوصی فعال در این حوزه، جلسات متعدد و مفصلی، هم با این اساتید دانشگاه و هم مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست داشتیم و پیگیری‌هایی هم از طریق کانون هماهنگی دانش، صنعت وبازار آبزیان وابسته به معاونت علمی وفناوری واقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری انجام داده‌ایم و امیدواریم با حسن ظن ریاست محترم سازمان حفاظت محیط زیست این مشکل حل شده و تولید و توسعه پایدار این گونه ارزشمند استمرار یابد.
وی افزود: ما در موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور به‌عنوان مرجع رسمی تحقیقات آبزیان، واقعاً به این نتیجه نرسیده بودیم که تیلاپیا مخصوصاً با شرایطی که ما برای پرورش آن تعریف کرده بودیم، برای کشور مضر خواهد بود. اینکه در شرایطی که تمام کشورهای همسایه ما اقدام به تولید تیلاپیا می‌کنند، ما دست سرمایه‌گذاران خود را ببندیم و اجازه ورود آنها را به تولید این ماهی را ندهیم و همچنان فیله ماهی تیلاپیا را از چین وارد کنیم، به صلاح مملکت نیست.
لزوم تطابق الگوی تولید با تغییرات اقلیمی
دبیر کانون هماهنگی دانش صنعت و بازار آبزیان معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری ادامه داد: ما تیلاپیا را برای تطابق اقلیم خودمان با تغییرات اقلیم جهانی و خشکسالی‌های که روز به روز بیشتر کشور را درگیر می‌کند، انتخاب کرده بودیم. راهکار ما برای مقابله با این مشکل اول تمرکز روی ماهی تیلاپیا و دوم روی پرورش آبزیان در قفس و میگو در آبهای شور دریاست. ما در حوزه آب شیرین به هیچ وجه مزیتی در تولید ماهی نداریم و توسعه این نوع از آبزی‌پروری به مصلحت مملکت نیست. مگر این که از تکنولوژی‌های ارتقاء بهره‌وری آب استفاده کنیم که هم گران قیمت هستند و هم دانش آن به اندازه کافی در کشور وجود ندارد.
وی همچنین گفت: تیلاپیا ماهی خوشدست، خوش رشد و خوش پرورشی است که بدون هزینه سنگین می‌توان آن را تولید کرد. حتی در سیستم‌های «بایوفلک» رکورد تولید ۳۰۰ تن در هکتار در دنیا وجود دارد که با هیچ گزینه پرورشی در حوزه کشاورزی و دام و طیور قابل مقایسه نیست. خوشبختانه تجربه این روش در کشور در حال توسعه و تکامل و بومی سازی است .
این محقق افزود: همچنین تیلاپیا به احیا صنعت میگوی جهانی با تکنیک‌های آب سبز و پرورش در قفس‌های مستقر در استخرهای پرورش میگو و مبارزه بیولوژیک با بیماری‌های مهلک صنعت میگو کمک موثری کرده است که در فازهای بعدی توسعه پایدار صنعت تیلاپیا می‌توان برای آنها نیز برنامه‌ریزی کرد.
ورود دانش‌بنیان‌ها به پرورش تیلاپیا
شریف روحانی اعلام کرد: ما در کانون دانش و صنعت آبزیان کمک کردیم اولین شرکت بخش خصوصی دانش‌بنیان در حوزه تیلاپیا ایجاد شود و از رئیس سازمان حفاظت محیط زیست دعوت کردیم که از مزرعه سبز تیلاپیا بازدید کند که با رعایت استانداردهای زیست محیطی، پرورش در محیط بسته و بدون ارتباط با فضای باز و استفاده از بچه ماهی تک جنس شده را ارزیابی کنن. با توجه به این حجم سرمایه‌گذاری و پشتوانه‌ی علمی و تحقیقاتی، سازمان حفاظت محیط زیست باید به چه سطحی از اطمینان برسد که این بخش را در رفع این موانع همراهی کند؟
پرورش تیلاپیا و الگوی توسعه پایدار
وی همچنین اشاره کرد: در سفر قبلی ریاست جمهور و هیئت دولت به استان یزد، تفاهم‌نامه‌ای بین استانداری یزد و مجموعه دست اندرکاران زنجیره ارزش و تامین تیلاپیا منعقد شد که به نوعی صحه‌گذاری دولت در مسیر توسعه پایدار تیلاپیا بود. همچنین پیگیری تصویب طرحی برای رفع موانع تولید تیلاپیا در سیستم بیوفلک را در سفر استانی دولت به یزد انجام دادیم ولی متاسفانه از مسیر درست خارج شده که خارج از برنامه عملیاتی تدوین شده توسط موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشوربود.
وی در نهایت تاکید کرد: وقتی از عنوان توسعه پایدار استفاده می‌شود، باید سه رکن اقتصاد، اجتماع و محیط زیست در آن لحاظ شده باشد. ما معتقدیم که بسته گسترش تولید تیلاپیا بر اساس توسعه پایدار است. هر زمان سازمان حفاظت محیط زیست به این باور برسد که مستقل تصمیم بگیرد، باید این موانع را رفع، و به احیای این ظرفیت مغفول مانده در کشور کمک کند تا عقب ماندگی‌های خود در این بخش را جبران کنیم.
